ميراث جهاني گنبد قابوس
گنبد قابوس به عنوان بلندترين برج آجري جهان يكي از بي‌نظيرترين يادمان‌هاي برجسته معماري ايران در دوره اسلامي در شمال شهر گنبد كاووس و در 30 كيلومتري بازمانده شهر باستاني گرگان (جرجان) قرار دارد.
اين اثر به سال 397 هجري قمري به عنوان يادمان شمس المعالي قابوس بن وشمگير ساخته شده است.
ارتفاع اين برج 55 متر و با احتساب بلندي تپه در مجموع 70 متر از سطح زمين ارتفاع دارد. به روي بدنه جريان دو رديف كتيبه به خط كوفي ساده نصب شده است كه باني و تاريخ انسان را معرفي مي‌كند. اين بناي عظيم تمام آن از آجر ساخته شده و نمونه اي ارزنده در فن آجركاري است.
ديوار بزرگ گرگان
ديوار بزرگ گرگان طولاني ترين اثر معماري ايران و باستان به طول 200 كيلومتر بعد از ديوار دفاعي چين به طول 6000 كيلومتر و ليمز آلمان به طول 548 كيلومتر به عنوان سومين اثر دفاعي دنيا نام برده شده است.
اين اثر يكي از بارزترين آثار معماري در شمارگان از درياي كاسپين شروع و تا ارتفاعات نيلي كوه جنگل گلستان در محدوده شهرستان كلاله امتداد دارد و برنامه هاي سد انوشيروان، سد سكندر، سد فيروز، قزل آلان(مار سرخ) مشهور است.
در طول اين ديوار 40 قلعه وجود دارد كه با پلان چهارضلعي احداث شده اند. زمان ساخت ديوار تاريخي گرگان به ساسانيان مي‌رسد.
بافت تاريخي استرآباد(گرگان)
بافت تاريخي استرآباد بخشي از بافت هاي تاريخي منطقه محسوب ميشود كه بيش از 162 هكتار وسعت دارد. آنچه اكنون آن را بافت تاريخي استرآباد مي‌ناميم بازمانده مجموعه اي از يك شهر(استرآباد) و عناصر آن و فضاهاي شهري همچون مساجد، آب انبارها، و قنوات، معابر و واحدهاي مسكوني يك يا چند طبقه و غيره است.
استرآباد دروازه ها و كاروانسراهاي متعددي داشته كه دروازه هاي چهل دختر، بسطام، ميدان فجر و سبز مشهد از مهم‌ترين آنها بوده است.
اين بافت در سال 1310 به شماره 41 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد. بافت مذكور از دو بخش اداري و مسكوني تشكيل مي شده كه هم اكنون بقاياي آن موجود است. منازل موجود در بخش مسكوني عمدتا متعلق به اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوي نظير خانه شيرنگي، تقوي، باقري، مفيديان و غيره است.
امامزاده يحيي بن زيد (ع)
مرقد امامزاده يحيي بن زيد در شهرستان گنبد كاووس واقع است. نسبت وي از طرف پدر و مادر با سه واسطه به امام علي عليه السلام مي رسد.
پس از واقعه عاشورا قيام هايي كه به خونخواهي امام حسين عليه السلام به پا خواست كه يكي از معروف ترين آنها قيام زيد ابن علي بود. پسر زيبا وجود سن كم با امويان به خون خواهي پدر و جدش به نبرد برخاست و در اين راه به شهادت رسيد.
پيكرش در شهر جرجان (گنبد كاووس) سالها بردار بود. او را در نوشته هاي تاريخي اولين آورنده صحيفه سجاديه به ايران مي دانند. بناي امامزاده از معروف ترين بناهاي متوجه گلستان است از بناهاي قديمي اين بقعه محراب ايلخاني آن است كه داراي تزئينات گلچين با نقوش گياهي هندسي و آياتي به خط كوفي است.
شهر باستاني گرگان( جرجان)
شهر باستاني گرگان مركز ايالت تاريخي گرگان كه در منابع جغرافيايي تاريخي به شهر جرجان معروف است، در جنوب غربي شهر امروزي گنبد كاووس و در 85 كيلومتري شمال شرقي شهر استراباد (گرگان امروزي) قرار دارد.
شهر جرجان يكي از شهرهاي معتبر در دوره هاي سامانيان، آل زيار و سلجوقيان بوده كه بر اثر حملات مغول ها در 617 هجري قمري از بين رفته است .
اين شهر بر روي ويرانه شهري از دوران پارتي و ساساني با وسعتي در حدود 1200 هكتار ساخته شده است و از لحاظ معماري شهرسازي بسيار پيشرفته بوده است.
خانه تاريخي امير لطيفي
خانه تاريخي امير لطيفي بنايي دو طبقه و رو به جنوب با يك هزار متر مربع مساحت در محله چهارشنبه اي بافت تاريخي گرگان قرار دارد. تاريخ ساخت اين بنا به اوخر دوره قاجاريه مي‌رسد و اوج رونق بنا زمان پهلوي اول بوده است.
خانه امير لطيفي اكنون موزه صنايع دستي گرگان است. از بخش‌هاي اين موزه مي‌توان به كرسي خانه، كارگاه‌هاي مسگري و آهنگري، بافندگي (نمد مالي، قالي بافي، جاجيم بافي، حلاجي، پنبه‌زني و نخ ريسي) خراطي و حصيربافي اشاره كرد.
كاخ سلطنتي كاخ موزه
كاخ شهر گرگان پس از مرمت به كاخ موزه گرگان تبديل شد. اين بنا در دو طبقه به سبك اروپايي در سال 1317 هجري شمسي به دستور رضا خان در كنار مجموعه‌اي از ساختمان‌هاي اداري ساخته شده است.
كاخ شهر گرگان با قدمتي بيش از 70 سال در سال 1343 هجري شمسي به عنوان بيست و چهارمين موزه كشور و نخستين موزه شمال كشور مطرح بوده كه در سال 1336 هجري شمسي به ثبت ملي رسيد.
در حال حاضر در طبقه همكف اين كاخ فقط تعداد يشي كشف شده از شهر تاريخي جرجان به نمايش گذاشته شده و در عين حال بخش مشاهير شامل تنديس چند تن از انديشمندان و نام آوران جرجان و استرآباد در اين طبقه قرار دارد و به بخش مشاهير مشهور است.
در طبقه بالا با اشيا مربوط به پهلوي دوم تجهيز شده است. اين كاخ در پارك شهر گرگان واقع شده است.
پل تاريخي آق قلا
از جمله آثار تاريخي آق قلا مي توان به پل تاريخي صفويه اشاره كرد. اين پل در قرن نهم هجري و در كيلومتري شمال گرگان در ابتداي بافت قديم شهر آق قلا و بر روي رودخانه گرگانرود قرار گرفته است و دو قسمت شمالي و جنوبي آق قلا را به هم متصل مي‌كند.
قدمت و تاريخچه پل آق قلا متلعق به دوران صفوي است و برخي به استناد شباهت تزيينات آجري آن معتقدند كه پايه‌هاي اين پل مربوط به دوران سلجوقي و طاق‌ها و بدنه آن متعلق به دوران صفوي است.
در بخش تحتاني پل از آجرهاي ديوار گرگان استفاده شده است و همين امر نيز باعث شده است تا برخي آن را هسته اوليه ساساني بدانند. در گذشته يك باب ساختمان مخصوص انجام امور گمركي نيز در مجاورت ضلع جنوبي پل بوده كه امروزه اثري از آن نيست.
محوطه و گورستان تاريخي خالد نبي(ع)
آرامگاه خالد نبي تنها پيامبر مدفون در استان گلستان، در حدود 55 كيلومتري شمال شرق شهرستان كلاله قرار دارد كه از مشرق به كوه هاي باباشلمك و از شمال، جنوب و غرب به هزار دره منتهي ميشود.
حاشيه بناي خالد نبي گورستان عظيمي بر روي تپه ماهورهاي اطراف وجود دارد كه همگي داراي سنگ مزارهاي ايستاده هستند كه از نظر فرم و نزئينات با ديگر سنگ مزارهاي شناخته شده، متفاوتند.
سنگ مزارهاي اين گورستان منحصر به فرد داراي سه فرم استوانه اي، صليبي و ساده هستند كه مي‌تواند نشان از نوع جنسيت، سن و جايگاه اجتماعي متوفي باشد. بقعه خالد بن سنان بر بالاترين سطح اين محوطه قرار دارد.
خانه‌هاي تاريخي گميشان
گميشان (گميش تپه) دومين شهر بعد از گرگان است كه داراي بافت با ارزش تاريخي است. فرم شيرواني بنا، سكوسازي، بهره گيري وسيع از چوب از ويژگي‌هاي برجسته معماري شهر محسوب ميشود. معماري شهر به سبك روس اجرا شده است.
از جمله خانه‌هاي تاريخي بافت گميشان مي توان به خانه خوزيني، خانه شيرمحمدي، خانه سيد محمدي و خانه گوگلاني اشاره كرد.
خانه گوگلاني از جمله بناهاي ارزشمند بافت تاريخي گميشان بوده كه هم اكنون به عنوان موزه مردم شناسي گميشان پذيراي گردشگران و بازديدكنندگان است.